ANDRA MARIA ERMITA

ERAIKINA [1]

Goragune txiki baten gainean dago kokatuta, eta, bertatik, mendeetan eta mendeetan serbidu dauen auzoa ikusten da. Bere oinplanoa [2] habearte angeluzuzen bakarrekoa da (egia esan, bere alboak zeozertxo alkartzen dira burualderantz), eta, gangearen mailan, hamar tartetan dago banatuta. Oinaldeko biak, gainera, laburxeagoak dira. Irregulartasunez oktogonala dan presbiterio estuagoa dauka atxikita.

Iparraldean, sakristia (eta, oraintsuago, komuna atxiki jako), baita hazurtokia izandako beste gela txiki bat be. Oinaldean eta hegoaldean, eleizpea dauka.

Oinarrizko banaketeak eremu [3] [4] uniformea sortzen dau barruko aldean nahiz kanpoko aldean [5], eta, bertan, estalgiek batasuna emoten deutsee gela zein gune guztiei.

Aparejua harlangaitzezkoa da. Harlanduak daukaz kantoietan; eta azpadurak, baoetan. Material hori ugaritasunez zarpiauta dago kanpoko aldean; eta guztiz emokatuta, barruko aldean.

Hormak burualdean eta beste gune batzuetan indartuta dagoan inguruko oinaldetxoan [6] dagoz kokatuta.

Horma horreek egurrezko zolaten bidez zehaztutako taulamentura [7] ailegetan dira, eta, zolata horreetatik aurrera, metro bat inguru handitzen da.

Zorua egurrezkoa da. Lehenengo tarte bietan, goragoxeago dago, baina are gehiago burualdean. Zoruaren zati bat ordeztu egin dan arren, leku batzuetan opatxurrez ebagitako oholtzar zabalak dagoz oraindokarren [8], baita hilobiak sartzeko tokiak be. Emoten dau hori, behintzat, XIX. mendean egindako eraldaketaren baten emoitzea dala.

Hasiera baten, hormak eurak euskarri bakarrak diran arren, gangak hareen gainean dagoz zurkaiztuta. Burualdekoa [9] kainoi-erdikoa da, eta, ahokadurea plaka-inpostadun pilastra bakunetatik abietan da. Dana dala, bere eginkizuna egiturazkoa baino apaingarriagoa da.

Nabean, kainoia agertzen da barriro, baina, oraingoan, egurrezkoa da. Erdiko giltzarri batzuetan alkartzen diran pare makurrek osotutako hamaika parpain-arkuk zatitzen dabe. Alkargunean bertan, ohiko erpinak [10] lantzen ziran Euskadiko arotz-beharretan, XVI²SANTANA EZKERRA, 1996, passim. SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, passim. mendeko lehenengo erdialdean. Parpain-arkuak jangune ahurren bitartez dagoz mehetuta, eta hormearen beheko aldean txertatzen dira, euskarria bera irmetzeko. Gangea zarratzen dauen ohola nerbio horreen gainean dago finkatuta.

Giltzarriak eremua luzetara zehartzen dauen nerbioaren bidez dagoz lotuta. Euretako sei (lehenengo biak [11] eta azken laurak [12]) jatorrizkoak dira, beranduko gotikokoak dira eta lanketak fazetauak dira. Gainerakoak moltso biribilduak dira, eta bolak daukiez goiko aldean. XIX. mendekoak dira, hau da, herri-neoklasizismokoak.

Egitura horren erdi-erdian, tirante lodi bi dagoz agirian, eta pendoloi biren bidez dagoz finkatuta (euretako bat barriro indartu behar izan da era osogarrian, burdinazko txapen bitartez; berbera jazo da gangako beste gune batzuetan). Landara-apaingarriak [13] daukiezan zapata nabarmenen bidez dagoz apainduta.

Oholtzea kareaz dago zurituta. Nerbioak, giltzarriak eta tiranteak, ostera, marroiz margotuta dagoz.

Orokorrean, eraikinak eta, batez be, gangeak egonkortasun-arazoak eukienez, uneren baten ezinbestekoa izan zan kanpoko horma-bularra, ostikoa [14] jartea laugarren parpain-arkuan. Sekzino angeluzuzena dauka, zokalotxu lisoaren gainean dago eta isurki-hodiak zein hegal bakarreko teilatua daukaz erlatxetik metro batera-edo -hormen berranditzearen abiagunean.

Teilatua [15] lau isurialdekoa da, eta gailur jarraitu luzea dauka habearte osoan.

Eraikinak nahikoa argitasuna dauka, hegoaldera begira edegitako hiru leihori esker. Euretako bik, burualdekoak [16] eta bigarren tartekoak, leihoburua daukie, eta euren azpadurak harlanduzkoak dira (bigarrenaren leihoburua egurrezkoa da, eta barruko aldea zakarragoa da).

Korurantz [17] edegitako asentudun baoa, ostera, interesgarriagoa da: oso fintasun handiz egindako eskoziadun ertzak [18] daukiezan hiru gingileko bao bi daukaz. Bitxia bada be, asentu bakarra dauka, ohiko parea egon beharrean, eta barruko leihoburua egurrezkoa da. Emoten dau berezitasun horreek bat datozela eraikinaren biografia bereizgarriagaz, ikusiko dogun lez.

Ermiteak sarrera bi daukaz. Antzekoak dira, oinaldean kokatuta dagoan nagusia [19] zabalagoa bada be. Zorrotza da arkubarneran, baina erdi-puntukoa arkuganeran, eta bederatzi dobela erradial daukaz, baita kainoi eskarzanoa be.

Hegoaldeko horman, beste sarbidea [20] dago, eta bederatzi dobela be badaukaz, nahi-ta emokadurearen ondorioz nekez igarten diran. Bere tunelak [21] ertz alakatudun egurrezko ateburua dauka. Bere ondoan, urbedeinkatu-ontzia [22] oso-oso higatuta dago, sekzino karratua eta profil lerronahasia daukaz eta, aurreko aldean, XVII. mendekoa izan leiteken kurutze tenplarioa dauka apaingarri.

Korua [23] egurrezkoa da, eta, oso elementu herrikoia dan arren, oso-oso jagonda dago. Sakona da, gangeak zehazten dauzan ia-ia azken lau tarteak hartzen dauz-eta. Egiturea zurabean dago oinarrituta, pieza sendoa da eta, musturretan zizelatuta dagoanez, saihets zorrotzez apaindutako buruak daukiezan mentsulatxoen fikzinoa sortzen da [24]. Horren gainean, alkarren artean oso hur dagozan bigarren mailako habexkek apainketea berregiten dabe, zabalagoa dan arren. Balaustre biribilduak listeletan eta bozel-laurdenean moldurautako beste zurabe baten finkatzen dira, eta, aldi berean, barandearen euskarria be badira. Horren apainketea konplexua da: zerraginen erreskadea, torso-kordoia, zerraginen beste erreskada bat eta, aurreko aldean, lau erroseta [25] [26] eta lantzerrean [27] [28] zulotutako kurutzeen moltsoetarako hiru panel. Apaingarri horreetan guztietan, polikromia gorri eta baltzaren³SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, 243.-244. or. aztarnak agertzen dira.

Balaustreen eredua betikoa da, biribila, eta oso ohikoa zan XVII. mendetik, beharbada kasu honetan XIX. mendetik haragokoak izango ez diran arren. Edozelan be, beheko zurabean, mihinetan sartutako oholen aurreko sistemearen kokagunea zan artekea ikusgai dago oraindokarren, eta, beharbada, saretan egongo ziran zulotuta, XVI.⁴SANTANA EZKERRA, 1996, 90.-91. or. mendean ohikoa zan lez. Sasoi berekoa izango da apainketa alakatuak dituan baranda.

Korura igoteko, klaustro-eskailerea dago, hego-sartaldeko angelura dago atxikita eta orain dala hamarkada batzuk zaharbarritu zan.

Sakristia [29] habearteagaz dago lotuta ebanjelioaren alboan egurrezko markodun ateburua daukan ate bakunaren bidez. Tarte bikoa da, eta moldurautako mentsulatxoak [30] apaingarri daukazan habe nagusiaren bidez dagoz zehaztuta sabaian bertan. Argitasuna leiho bitan zehar sartzen da. Euretako bat udare-formako barroteen bitartez [31] dago zarratuta, eta bestea trakestasunez handitu zan 1911n⁵AHEB-BEHA, Orozko - Urigoiti - Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak 1897-1956, sign. 3006/001-00.. Sakristiaren osogarri, oraintsuko gelatxoa dago eguzkialderantz, komuna, hain zuzen be.

Iparraldean, azken gelea atxiki jako tenpluari: oso-oso aldatuta dagoan antxinako hazurtokia.

Kanpantorrea [32] ermitako erakargarrietakoa da. Arotz-beharra da, eta apur bat alkartzen diran lau zutoin handiren gainean dago oinarrituta. Bigarren mailako haga horizontalek eta jabaloi batzuek hiru isurialdeko teilatua dan teiladureari eusten deutsie. Kanpai biri be eusten deutse.

Kanpantorre bereizgarri honek tenpluko oinaldeko fatxadearen zati handiena hartzen dau zabaletara. Eleizpeko [33] segmentu biak bertaraino ailegetan dira. Eleizpeak berak lauzaz xaflatutako itxiturearen gainean dagoan teiladurea dauka, baita eserleku jarraituak eta eskoiko egurrezko oinak be. Halanda be, eleizpearen zati bat, hego-sartaldeko angelurantz, harlangaitzezkoa da bere altuera osoan. Tenpluko horman, teilapea kakoaz eutsitako harburuetan (batzuk egurrezkoak dira) dago oinarrituta.

Zolatea nahikoa narriatuta dago, konponketa bat baino gehiago daukaz eta alde batzuk lauzatuta dagoz, gainera. Ha-ta guzti be, harrizko zein teilazko enkatxoa [34] dauka, eta loren marrazkiak nahiz diseinu labirintikoak daukaz apaingarri.

Zaloak herri-urtenbideen xarma guzti-guztia dauka, eta batez be saiakuntzazkoa dan eta batzuetan neurri baten estilo artistikoetatik kanpo mobiduten dan arkitekturara garoaz. Hori dala-ta, batzuetan, eraikinagaz⁶YBARRA y BERGÉ, 1958, 1. liburukia, 546. or. benetan bat ez datorren antxinatasuna daukala adierazoten da.

Tenplua Erdi Arokoa da. Bailarako gainerakoak lez, “Santa Marya de Çaloa” eleizea 1385ean aitatu zan Diego Fernández de Olarteren⁷OJANGUREN IRALAKOA, 1999, 38. or. testamentuan. Edozelan be, gaur egun ikusten doguna XV.-XVI. mendeen arteko aldaketan eregiko zan, sarrera biek eta asentudun baoak islatzen daben lez.

Korua eta habearteko estalgia berehala erantsiko ziran 1530 inguruan, apaingarriak kontuan hartu ezkero, beranduko gotikoko⁸SANTANA EZKERRA, 1996, 90.-91. or. formen barruan mobiduten diralako hondino. Edozelan be, elementu barri horreek finkatzeko, eregita egoana apur bat aldatu behar izan eben ezinbestean: hegoaldeko sarrereari barruko ateburua aldatu jakon, eta, koruko leihoan, asentuetako bat kendu zan, parpain-arkua finkatzeko. Era berean, egurrezko beste bat jarri zan harrizko derrigorreko ateburuaren ordez. Gangeak lortutako altuerearen ondorioz, tenplua bera be handitu behar izan zan: inguru osoan, egurrezko zolatea jarri zan, eta, bertatik abiauta, metro batean-edo altzau ziran hormak.

Ganga horren egonkortasunak arazoak sortu dauz betirik. 1660 inguruan (barriro be, apaingarrien arabera), egiturako⁹Ibid. indargarri-zertxa biak jarri behar izan ziran. Ha-ta guzti be, 1724an, Bartolomé de Ugarriza arotzak eleizea ikuskatu eta gangea lau “txeraren” bidez finkatu beharra egoala adierazo eban. Urte horretan bertan, 300 erreal baino gehiago ordaindu ziran, “gailurrerako tixera moduan” erabiliko ziran egurrak erosteko eta teilatuko¹⁰AHEB-BEHA, Orozko - Urigoiti - Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak eta bisitaldiak 1647-1725, sign. 3004/003-00. lanetarako arotzen zein beharginen alogerei aurre egiteko. Tenpluaren albo bietan agiri diran lau haga-buruak “tixera” horreek izango dira.

Tenplua, barriz, ez egoan ezelan be baldintza onetan. 1736an, honako hauxe agindu eban ikuskatzaileak: “barruko aldetik egurren zein zutoinen bidez habetuta (eskoratuta) dagoan eleizea konpondu behar da, gelatxoa lakoa dalako eta, goitik behera, arrakalak daukazalako han-hemenka”. 1741ean, egoerea berbera zan artean, eta, eleiztarrak ostentzen ahalegindu baziran be, ikuskatzaileak horren barri emon eban: “agirikoa (da) jaustear dagoala, horren ondorioz eskoratuta egon dala kontuan hartuta, eta, benetan zelan dagoan ostentzeko, eskorak kendu deutsiez”¹¹AHEB-BEHA, Orozko - Urigoiti - Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak eta bisitaldiak 1726-1812, sign. 3004/004-00.. Agiriek, ostera, ez deuskue lagundu egoera ha zelan edo noiz konpondu zan jakiten.

XIX. gizaldian, altara-aldea barritu -edo gehitu-egin zala emoten dau. 1863an, Domingo de Meazak planoa egin eta baldintzak zehaztu ebazan. Obrea, barriz, ez zan orduan gauzatu, “besoen” (laneskuaren) kostuak “gora egin ebalako”. 1890ean, Aquilino de Vigüesak “baldintzak zein aurrekontua” idatzi ebazan barriro, eta, ostean beste albistarik egon ez zanez, ezarritakoak¹²Ibid. izan zirala esan geinke. Horrezaz gainera, hilobiak sartzeko tokia be XIX. mendekoa dala emoten dau.

Tenpluari atxikitako elementuei jagokenez, sakristia XVIII. mendearen hasieran eregi zan tokiko abadea zan Domingo de Acha Angeluaren kontura, nahi-ta XIX. mendean erabat zaharbarritu eben (era berean, mende horretakoak izango litzatekez oholtzar handiez egindako zorua, haga nagusiko mentsulak eta atea).

Bestetik, gaur egun biltegia dan “hazurtokia” 1852an¹³CONDE FUENTE, 1997, 230. or. AHEB-BEHA, Orozko - Urigoiti - Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren. parrokiak, Kontuak, inbentarioak eta bisitaldiak 1813-1941, sign. 3006/002-00. egin zan. Beharbada, gangan beste jarduketa bat egin ebenean eregi eben hori guztia, hau da, gangako giltzarri batzuk aldatu ziranean, eta baleiteke ostikoa orduantxe eregi izana.

Dana dala, ez dira eleizpeko eta torreko lanak zehaztu, herrikoak izateagaitik ez dabelako noizkoak diran jakiteko moduko datu formalik eskaintzen. Kontuen liburuetan, eurei buruzko albistak azaltzen dira sarritan, baina ez dira bat be zehatzak.

5. AHEB-BEHA, Orozko – Urigoiti – Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak 1897-1956, sign. 3006/001-00.

9. Ibid.

10. AHEB-BEHA, Orozko – Urigoiti – Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak eta bisitaldiak 1647-1725, sign. 3004/003-00.

11. AHEB-BEHA, Orozko – Urigoiti – Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak eta bisitaldiak 1726-1812, sign. 3004/004-00.

12. Ibid.

AHEB-BEHA, Orozko – Urigoiti – Zaloako San Lorentzo Martiriaren eta Andra Mariaren parrokiak, Kontuak, inbentarioak eta bisitaldiak 1813-1941, sign. 3006/002-00.