JAIOTZAREN ANDRA MARIA ERMITA

Ermita honek era honetako eraikinetan oiko diran neurriak baino handiagoak ditu. Oinplanoa [2] gangaren parean zortzi ataletan zatitzen dan eta nabearen erdi ingururen tamaina dauan burualde zuzenean luzatzen dan angeluzuzenean antolatzen da [3] [4]. Oinplanoa osotzeko, sakristia dago altara-aldearen hegoaldean eta iparraldean, mendebaldean eta hegoaldean tenplua inguratzen dauan eleizpea. Iparraldean, freilaren (seroraren) etxea atxikitzen jakon arkupe horri; gaur egun, biltegi eta txoko (auzoko gizarte lokala) bihurtuta dago.

Lursaila bardina ez danez, hau da, gorabehera asko dauanez, hego-mendebaldean metro biko altuera hartzen dauan plataforma mailakatu sendoa eraiki behar izan zan eraikina finkatzeko.

Hormaren egitura, horma-harrizkoa da eta harlandua dauka izkinetan eta hutsarteetan. Barruan, zarpiatuta dago dana, eta baita eleizpe barreneko kanpoaldean, non mortairuak sasi adreilu-lotunea sortzen dauan harlanduen artean [5], efektu estetiko dotorea lortuz.

Zoladura, lauzazkoa da, oraintsukoa.

Euskarria, horma bera da, mentsulakaz [6] bozel-laurdenean, ganga bermatzeko.

Osorik egurezkoa dan ganga hau da, zalantza barik, tenpluko elementurik nabarmenena. Altara-aldea [7] kurutzeria-ganga da, nerbioak ditu, bost giltzarri -erdikoa izpi kartsuakaz, eguzki erara- eta lokarria naberantz.

Hemen, estalkia erdi-puntukoa da, beheraguneen bidez ebakidura zorrotza daben astasaldi makurrez eratutako bederatzi parpain-arkugaz, burualdeko ahokadura barne hartuz. Nerbio-bizkararen bidez euren artean lotutako giltzarrietan buztartzen dira. Giltzarriok zilindro-formakoak dira, landu bakoak, baina, noizbait izan baziran, gaur egun ez dagozan itsatsiak eskegitzeko zuloagaz.

Sabai osoa polikromatuta dago. Absidean, marmol urdin, berde eta gorri itxura emondako piramideak, nerbio horiakaz (urre kolorea imitatuz). Ohiko kolorazino barrokoa. Gainera, filakteria bat be bada [8], zati bat galduta dauan idazkunagaz: NATIVITAS TVAN VIRGO MARIA GAVDIVN ANVNTIAVIT VNIVERSO MVNDO (Andra Mariaren Jaiotzaren antifonaren zati bat da. “Pozarren iragartzen deutsagu lur osoari zure jaiotza, Maria Birjina”).

Nabean, apainketa laukietara aldatzen da [9]; laukietan, untze-buruak, lili-loreontziak, fruta-saskiak, arranoak Agur Maria anagramagaz dagoz eta, koruaren gainean [10], landare kiribilduak eta hostotza anitza apainketa lez. Kolore-paleta, absidean agertzen danaren antzekoa da.

Leiho bitik sartzen da argia [11]; leihoburua dabe eta laprandura nabaria barruan, batak lehenengo atalera hegoaldetik eta besteak korura, itxitura-horman.

Sarbideak be bi dira, oinaldean eta hegoaldean, ateburuagaz eta tunel okertuagaz [5], laprandura arinaz. Kanporantz, lehenengoak dobela-formako ateburua dau, besteak monolitikoa. Biek daukiez urbedeinkatu-ontziak, mendebalderantz forma biribilekoak [12] eta hegoalderantz ertzak fazetatuta dabezan lau angeluko [13] kikarakaz eta kurutze bakun banagaz.

Korua [4] [14], kasu honetan be, egurrezkoa da. Bitarteko euskarri barik hormetan bermatzen dan habe handi baten gainean finkatzen da eta honek, muturretan, moldurak landuta ditu, sasi mentsula erara. Biribildutako hagek barritutakoak emoten dabe; zehar-hagan dentikuluakaz -karelean be agertzen dira- zurkaizten dira.

Igoera, klaustro-eskaileran da hego-mendebaldeko ertzera eta karelaren habeen antzekoak ditu.

Sakristia, hegoaldetik burualdeari atxikitako eremu txikia da. Burudun atetik dau sarbidea eta forma bereko leiho txiki batetik sartzen jako argia, dana oso bakuna dalarik. Sabai aizunaz estaltzen da, baina aurretik beste bat izan eban; sabai horretatik, kanpoko ertzetan hodi bilakatzen diran [15] aurreko bozel-laurdeneko euskarri- mentsulek [16] iraun dabe.

Eleizpea [17], teilape erakoa da, tenpluaren hormetara doazan hagaburuen gainean bermatuta eta kanpora, jarleku jarraituko karelean topea jarrita daben egurrezko oinarri zuzenetan. Iparraldera, hormatxo honen ordez, garai bateko seroraren etxearen horma dago. Harroinetako batzuk, gapirio-buruek eta kanpoko kontragoihabeak XVIII. gizaldiaren amaieran ohikoak ziran moldurak [18] dabez.

Arkupe honen zoladura [19], pieza irregularrez egindakoa, oraintsukoa da eta aurreko lauzadura eta enkatxoaren ordez ipinita dago.

Oinaldeko pinoian, erdian lerrokatuta kanpai-horma dago [20]. Multzo bakarra dau, erdi-puntuko hutsartea kanpaiarentzat eta amaiera triangelu-formako frontoian piramide-enbor formako boladun pinakuluakaz.

Erdi Aroan, seguruenik bazan ermita bat Goikirian, baina egoera negargarri samarrean iritsi zan XVIII. gizaldiaren erdira. Orduan, 1769an, Buenaventura Aldecoa bailarako semeak Mexikotik bialdutako 2.000 eurotako legatuari esker, tenpluaren oinplano barria berregin zan.

Pedro Goiri eta Andres Otuna arotz-maisuak arduratu ziran diseinu eta baldintzez eta Jose Guezala obrak egiteaz. 1771.eko irailaren 7an bedeinkatu zan “la hermita de Nuestra Señora de Goycuria… nuebamente fabricada en el suelo; y parage en que estaba la vieja, que se demolio”, lana burutu eban hargina eta bere langileak “una cantara de vino clarete” edatera gonbidatu ebezalarik. Dana dala, teilatuak hainbat akats eban eta hobekuntzak egin behar izan ebezan 1772-1773an¹SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, 196-197, 243 or. AHEB-BEHA, Orozkoko San Martin Gotzaina parrokia - Albizu-Elexaga, Goikiriako Andra Maria ermitako kontuak, 1766-1959, sign. 2984/001-01..

Hurrengo urteetan emon eutsen azkena eraikinari: 1774an, eleizpea, Jose Goiri eta Tomas Rementeria arotzen lana; 1976an, Pedro Aresmendi harginak kanpai-horma egin eban, eta hurrengo urtean, Bartolome Ugartek koruko balaustreak ipini ebazan – ez oraingoak, beharbada XIX.ean jarritakoak–²AHEB-BEHA, Orozkoko San Martin Gotzaina parrokia - Albizu-Elexaga, Goikiriako Andra Maria ermitako kontuak, 1766-1959, sign. 2984/001-01..

Baina, zalantza barik, eraikinaren osagairik bereziena, ganga da. 1770-1771ean eginda, anakronikoa da: ermitatik gertuko Olarteko San Bartolome parrokiako teilatu-zurajea, XVI. gizaldikoa, imitatu eban -gaur egun, galduta dago nabeko zatia-. Eta estaldura honen eredu arkitektonikoa XVI. gizaldikoa bada be, polikromiak XVII. gizaldiko eredu klasizisten emaitza da. Polikromia hau ez eben esku trebeegiek egin, baina herrikoi izatearen freskotasuna nabaritzen jako³SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, 243. or..

Tenplua -ganga barru- 2012-2016an barriztatu zan.

Erdi-puntuko egurezko kainoidun ganga honeek gustuko ebezan bailarako beste tenplu batzuetan -Zaloa, Olarte- ikusten dogunaren antzekoa da emaitza. Kasu honetan, lehen aitatu dogunez, anakronikoa da, baina guztiz hedatuta egoan joerari erantzuten deutso; jentearen gustukoa izanda, gatxa zan sasoiko usadioan aldaketak sartzea eta, aldi berean, gustukoa eben eredu landuak imitatzea. Dana dala, emaitza, ikusgarria da eta Goikiriakoa da eskualdeko ermitarik itxurosoenetakoa.

AHEB-BEHA, Orozkoko San Martin Gotzaina parrokia – Albizu-Elexaga, Goikiriako Andra Maria ermitako kontuak, 1766-1959, sign. 2984/001-01.

2. AHEB-BEHA, Orozkoko San Martin Gotzaina parrokia – Albizu-Elexaga, Goikiriako Andra Maria ermitako kontuak, 1766-1959, sign. 2984/001-01.

Eskultura

Altzari baten, erretaularen ondoan, Andra Maria (Ama Birjina Umeagaz) [31] [32] (57 x 27 x 19). Egurrezkoa, gaur egun zuriz estukatuta. XIV. gizaldiaren lehenengo erdialdeko pieza gotiko interesgarria da. Tronuan dagoan eta Umea ezkerraldean derrigorrez bermatuta daukan irudi honek begitarte zurruna dau, begirada galduta, baina erako aurpegiera. Ezaugarri bereko Umea, trankil agertzen da, bolari eutsiz; galduta dauan beste eskua bedeinkatzeko izango zan. Jantziak tolestura gogorretan eteten dira, gaur egun guzti hau ezkutatuta badago be, eskultura jantzita dagoalako. Irudi biek Madrileko Meneses etxeak sinatutako koroak daroez.

Tenplua Andra Mari honen izenpeko izan zan 1887ra arte; orduan, baimena eskatu jakon gotzainari bere lekuan oraingo Arrosarioko Andra Mari jarteko, parrokia “muy vetusta” egoala argudiatuz. Onartu egin zan, baina eskultura zaharra zor jakon begiramenaz gordetzeko eskatuz. Horretarako, igeltsutan bildu eben eta gaur egun be bere kokaleku dan altzarian jarri eben. Orduan hornituko ebezan Ama eta Semea zidarrezko koroez. Sasoi haretan “moztuko” eben Umea be, jantzita egoanean, irudia egokitasun handiagoz jarri izateko (sic)⁵Ibid.LIZARRALDE, 1934, 254. or..

Metalak

Kanpaia [34]. Brontzezkoa, ezkiladuna. 1796an eskatu eutsen Carlos Venero kanpaigile maisuari, 1797an galdatu eben, idazkunaren arabera (data baino ezin izan dogu irakurri), baina 1801era arte ez eben ipini eta Bartolome Ugarte arotzak eta Pedro Aresmendi harginak esku-hartu eben horretan⁶AHEB-BEHA, Orozkoko San Martin Gotzaina parrokia - Albizu-Elexaga, Goikiriako Andra Maria ermitako kontuak, 1766-1959, sign. 2984/001-01..

Ateen burdineria [35] [36]. Burdina. Lantza-formakoak, jatorrizkoak dira, 1770 ingurukoak.

Eleizbarrutiko gordailuan gordetako elementuak (urre-zidargintza)

Kaliza [39] (24 x 15 x 7). Zidarra bere kolorean. Leuna, oinarri biribila dau, heldulekua loreontzi neoklasikoaren korapiloagaz eta kopa itxita. Ertzean eta oinarri barrenean, XIX. gizaldiaren lehenengo herenean Vitoria-Gasteizen jardunean ziharduan Manuel Romero egilearen marka bi ditu (RO/MERO). Piezak batez be interes tipologikoa dau. Idazkuna dauka oinarriaren urtengunean: CONBENTO DE QVEJANA, hori dala-eta, Albizu-Elexagako San Martin Gotzaina parrokiatik etorritakoa zala pentsatu daiteke, ermita hau parrokia horren menpe egoalako eta komentu horren patronatu zalako.

Beragaz bat datorren patena dauka (ø14).