SAN BARTOLOME APOSTOLUA ELEIZA

Nabe bakarreko oinplanoa dauka [3], estalgiaren mailan zortzi tarte laburretan zatitua. Burualde angeluzuzena eta apur bat luzanga da, ha baino ia metro bi estuagoa. Estugune hori ez da kanpoaldean igarten, hormen behealdea lodiagoa da-ta eremu horretan. Presbiterio horri zeharka atxiki jako sakristia bat, tenpluaren gorputza baino zabaltxuagoa dana. Hegoaldean eta oinaldean arkupea dauka. Halanda ze, laukizuzen bat sortzen da, gela txiki batek bakarrik hautsia, iparraldean, oinplano trapezoidalekoa, garai baten bateategia izan zana.

Neurri horreetako tenplu baten logikoa danez, barruko espazioa [4] [5] garbia eta homogeneoa da. Eta kanpoko bolumena [6] ia ez dago desitxuratuta, bateategi hori alde batera itxita.

Fabrikako hormearen egiturea harlangatxezkoa da, azaletik landua, baina ez sillarrixka dala esateko moduan, eta oso jasoa dauka dana motrailuagaz. Baina eskantzuetan eta fatxada nagusi osoan, kanpai-horman be bai, kareharrizko harlandu grisa aplikau da.

Barrualdean materiala agerian dago, baina, ohikoa danez, zarpiatuta eta margotuta egon zan. Izan be, 1829an, Antonio de Ruigómez urretzaileari agindu eutsien “pabiloi bat margotzeko (erretaula nagusiaren) inguruan”; hau da, trompe-l’œil bat sortzeko eleizako buruhorman, beharbada oihal eskegiak simulauta¹AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Kontuak, inbentarioak eta bisitak, 1738-1905, 2999/001-00 katalogo-zk.; Hainbat paper, 3001/000-03 katalogo-zk..

Esan dogun moduan, burualdean hormak lodiagoak dira behe partean, eta deja biren bidez mehetzen dira, gora egin ahala. Presbiterio horren aurreko izkinak plinto batez sendotu dira, eta angeluak bozel baten errematau dabez [7].

Burualde horren alboetan harlangatxezko banku jarraituak dagoz, 1986-1987 urteetan tenpluan egindako azken esku-hartze garrantzitsuan gehituak.

Hormetan horma-hobi batzuk dagoz. Garrantzitsuena –berez arkosolio bat– [8] epistola-horman dago (hegoaldekoan), burualdearen ondo-ondoan. Arku eskartzano bat da, eta olartetarren hilobia hartzen dau barne, Erdi Arotik aurrera tenpluaren patronatua euki eban leinuarena.

Beste horma-hobi bat buruhorman dago, lau angelukoa da eta perimetro beheratua dauka desagertu dan ate bat doitzeko. Gaur egun, bertan jarten da sagrarioa [9].

Beste bi burualdearen alboetan dagoz zulotuta, irudiak ipinteko. 1986-1987an egin ebezan.

Zoladurea egurrezkoa da nabeetan eta lauzatua presbiterioan, eta hor harmaila pare baten bidez altzauta dago. Hori be 1986-1987an barritu eben.

Estalgiaren [10] euskarriak harburuen ilara bikotx bat dira. Beheko ilarakoak konbexu-ahur modura moldurauta dagoz eta aurrealde laua daukie; goikoak, barriz, bozel laurden xume bat dira.

Burualdean mentsulak desbardinak dira, garaipen-arkuarenak hemiesferikoak [11], eta angeluenak erdira murriztuta dagoz [12].

Modiloi horreen gainean estalgia zurkaiztu eben. Absidean [13] lau puntako egurrezko izar-ganga bat da, eta tertzeleteak eta loturak ditu tenpluaren ardatzaren norabidean. Guztia osotzeko, kanoi labur batzuk dagoz, arku formeroen modura, alboetako hormei atxikitako zatietan. Giltzarriak ditu erdian eta poloetan, eta beste bat naberantz doan loturan. Horreetako bik olartetarren armarriak daukiez zizelduta eranskin bietan [14]: zugatx sustraituaren gainean otso ibiltari bi, eta sotuer erako ertz-muga (X itxurako ertza), leinuko kide batek 1227an Baeza hartzen parte hartu ei ebala adierazoteko²YBARRA y BERGÉ, 1967, 3. libk., 304-305 or.. Hirugarrenak [15], erdian, armarri bera dauka, baina gainerakoetan egile ezezagunenak diran beste batzuk agertzen dira. Zitori hori-formako zuhaitzaren aurrean igarotzen dan otsoa, gaztelua kateatutako otso bigaz eta adaburuan txori-habia dauan zuhaitzean gora doazan otso bi; erdian, bosgarren ezkutu bat dago, Orozkokoa -Bizkaikoa bera.

Nabean, gaur egun, egurrezko armadura ikusgarri bat dogu ikusgai, baina, berez, desagertuta dagozan ondoz ondoko estalgi biren euskarria da. Lehenik, lau zertxaz osotutako egitura ageriko bat egon zan, tiranteak jabaloiakaz sendotuta [16] egozan, diamantez eta ildaxkaz apainduta eta dekorazino bereko habe etxunetan zurkaiztuta, zeintzuk, aldi berean, harburuen goiko ilaran bermatuta dagozan. Baina, geroago, soluzino horren ordez kanoi erdiko ganga bat ipini eben. Ganga horrek zortzi parpain-nerbio eukazan erdiko giltzarriakaz, beheko mentsuletan bermatuta. Horma-atalak oholez itxi ebezan eta zertxa zaharren zati bat agerian geratu zan, lehen aitatutako Zaloako eleizan lez. 1987an kendu eben plementeria, eta gaur egun egiturak baino ez jakuz geratzen³SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, 200-201, 244 or..

Teilatua hiru isurialdekoa da, eta burualderantz dauka isurkia.

Argia leiho batzuetatik sartzen da tenplura. Bi zorrotzak dira, eta presbiterioaren alboetan edegi ebezan [17]. Kanpoko markoa harlanduzkoa eukien, eta barrukoa harlangatxezkoa, eta 1895ean zulotu ebezan. Halanda be, beste hiru leiho dagoz erabili barik, kapila nagusiko alde horretan bertan. Gangak partzialki estalduten ditu horreetako bi, itsututa dagoz [4], eta, kanpotik ikusten danez [18], argi gitxiko gezileihoak baino ez ziran izan. Bestea [19] erretaula nagusia desmuntau ostean berreskuratu eben, eta gezileiho zorrotz bat da, bozel-itxurako leiho-alboez markoztauta; kanpoaldean sakristiak ezkutetan dau.

Bada beste leiho bat [1] oraindokarren, kanpotik dinteldua eta barruan isuri leun eta eskartzanoa daukana [20], fatxada nagusiaren ardatzerantz, koruaren gainean.

Eta, azkenik, ohiko jesarleku-bao gotiko-errenazentistea [21] dago, oso arrunta lurraldeko eleizetan, argi zorrotz bigaz, kapiteltxu poligonala daukan eta barruranzko untze-buruez apaindutako mainel fazetau batek [22] eta eleizpean bakarrik ikusi daitekean karel monolitiko batek bereiztuta.

Nabearen erdialdean, Hegoaldearen albotik, tenpluaren ohiko sarbidea [23] dago. Zorrotza da, arkibolta lau bi daukaz inposta alakatuen gainean bermatuta. Ate-alboen mailan zutabe bi dagoz, hosto lauak eta ardatzean bolutak daukiezan kapitelez [24] apainduta; hori guztia estilo erromanikoaren fase zistertarrekoa da. Barrualdean [25], ohikoa danez, eskartzanoa da, eta gontzeak eta oholesia ditu oraindino.

Alboetan urbedeinkatu-ontzi bana dago. Eskoian [26] bozel-itxurako ahoa daukan esferaerdi bat, urrezko hareharriz egina, nahiko modelo denborabakoa. Ezkerrekoa [27] bozel-itxurako ertza duen ontzi bat da, gainean Golgotako kurutzerako plakea daukana. Mañariko kareharri baltzean eginda dago dana, eta XIX. mendearen amaierakoa izango da.

Beste sarbidea [28] oinaldean dago, eta erradio handiko dobelen zirkuluerdiko pasabide handi bat da; dobelek bozel txiki pare batez zehartutako ate-alboak eta uztaiak daukiez. Estradosak erdia baino gehiago galdua daukan txanbrana bat dauka, ontzi-mentsula poligonalen oinarriakaz, eta sakonunean bost giza irudi dagoz, oinarri-oinarrizkoak [29] [30]. Nekez identifiketako moduko irudiak dira, beharbada aingeruren bat, musikariren bat, zaldunen bat… Barrualdea be eskartzanoa da eta gontzak daukaz.

Eleizako korua [5] [31] egurrezkoa da, eta habe handi baten gainean dago, zeinak ez daukan oin zuzenik ez jabaloi lagungarririk. Karela beste habe handi bat da, eta balaustre torneauakaz ixten da; XVII. mendeko ereduak ekarten dabez gogora, nahi-ta honeek, ziurrena, XIX. mendekoak izango diran. Baina hagaxka nagusia [32] erdian dago, eta pieza fazetau soil bat da; beharbada XVI. mendearen lehenengo urteetakoa izango da.

Koru horretara heltzeko, egur-itxurako klaustro-eskilara erabili behar da, hego-sartaldeko angeluan dagoana.

Sakristiak [33] elizearen ardatza luzatzen dau burualdearen atzetik, baina zabalera apur bat gaindituta hegoaldean. Eleizeagaz komuniketan da presbiterioan edegitako [4] ate dinteldu batetik. Gune zabala da [34], gaur egun gela bitan banatuta. Sabai aizunez estalduta dago, eta gorputz osoko hiru tunel-leihok argiztatzen dabe. Leihoak korapilo kubiko neoklasikoko burdinazko barrotez itxita dagoz. Soilagoa dan beste leiho bat dago iparralderantz.

Zorua presbiterioaren parean dago, baina alde horretan lursailak daukan desnibela baliatuz soto bat egokitu da –gaur egun erabilten ez dana–, eta musturretan zabaldutako ate dinteldu bietatik sartzen da bertara.

Oinaldeko pinoiak kanpai-horman dauka errematea [1] [35]. Gorputz bi ditu, bao bi eta erdi-puntuko bat ditu; behekoak –itxuraz murriztuak– plaka leuneko kapitelen gainean dagoz. Triangeluan burututa dago, eta boletarako pinakulu zakar batzuk daukaz muturretan, zeinak fatxadearen sorbaldetan errepiketan diran. Goian kurutze haize-orratza dago.

Eleizpeak oinaldea eta hegoaldeko albo osoa hartzen ditu. Bertan [36], teilapea harburuetan zurkaizten da horman, eta kanpoan, barriz, egurrezko pilareetan, xaflatutako hormatxuaren gainean. Banku jarraitua dauka, hori be eleizearen horman. Sartaldean [37] harburuak dagoz, baina oinalde zuzenak harrizko jarlekuetara jausten dira. Zutabe horreen [38] ertzak hilda dagoz, eta, kasu batzuetan, jabaloiakaz indartuta, zeintzuek boluta xumeak daukiezan, itxuraz XVII. mendera eroaten gaituenak⁴BARRIO LOZA, sf 2..

Zolatea [39] enkatxo bat da, karrejo luzeetan banatua. Bertan, irudi geometriko oinarrizkoak, erradiodun eta inskribidutako hexapetaldun zirkuluak dagoz marraztuta, besteak beste. Apur bat hondatuta dago, eta zati batzuk antxinatik dagoz lauzatuta.

Esan dogun moduan, iparraldean gela txiki bat dago tenpluari atxikita [6]. Hazurtegia izan zan, harik eta 1926an han egozan gorpuzkiak hurreko hilerrira eroan ebezan arte; orduan, gune hori bateategi bihurtu zan⁵AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Hainbat paper, 3002/000-03 katalogo-zk.. Gaur egun biltegi bat besterik ez da, eta arku mitrala daukan pasabide batetik sartzen da bertara [40].

Deskribidutako guztia ikusita, argi dago Olarteko eleizea hainbat erabarritze-lanen eta jatorrizko nukleoari gehitutako atalen emoitza dala.

Burualdea erromaniko berantiarrekoa da, hegoaldeko portadea eta, beharbada, leihoa be aintzat hartuta⁶BARRIO LOZA, 1979, 73-74 or. BARAÑANO LETAMENDIA, Kosme María, eta GONZÁLEZ DE DURANA ISUSI, 1983, 81. or. LÓPEZ DOMECH, 1985, 37. or. BARRIO LOZA, 1989-1991, 1. libk., 456. or.GARCÍA GUINEA eta PÉREZ GONZÁLEZ, 2011, 3. libk., 1274. or..

Erdi Aroko tenplu ha XVI. mendearen hasieran berregin eta oinaldetara zabalduko eben. Garai horretakoak dira koruko leihoa, oraindik gotikoa, eta mendebaldeko sarrerea, dagoaneko errenazentistea –nahi-ta egile batzuek erromanikotzat be joten izan daben⁷BARAÑANO LETAMENDIA, Kosme María, eta GONZÁLEZ DE DURANA ISUSI, 1983, 118, 129. or..–. Orduan, 1520. urtearen inguruan, presbiterioa gangatu eta nabearen lehenengo estalgia ipiniko eben, lau zertxatan oinarritutako bistako armadurea⁸SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, 200-201, 244 or..

Baina handik mende erdira besterik ez, 1560-1570 inguruan, parpainetan oinarritutako ganga barria muntau eben⁹Ibid..

Etenbakoak dira horren osteko barriak, sakristia, torrea (sic), eleizpea eta gangak konpontzeari buruzkoak, baina erabilitako diru-kopurua eta dokumentuak ikusita, badirudi mantenuko etenbako lanak zirala, eta tenplu xumearen aukera ekonomikoek eta patroien eskuzabaltasun urriak ez ebela aukerarik emoten obra handiagorik egiteko. Azken honeen harira, altara-aldeko giltzarrietan zizelkatutako ezkutuak XVII. gizaldiaren lehenengo herenean jarritakoak izango dira.

Egia esan, ez dau emoten eleizan aldaketa nabarmenik egin danik. Kanpai-hormea (1742an amaitua) eta sakristia (1850, Domingo Meaza bertako obra-maisuaren proiektuaren arabera, eta Antonio Gorostiagak eta Tiburcio de Alcainek parte hartuta) baino ezin doguz nabarmendu, aurreko beste lan batzuen ondorengoak biak. 1895ean absideko leihoak edegi ebazan Victor Barrondo harginak, Bartolome Alcíbar obra-maisuaren proiektuari jarraituz. Lan horreez gain, hazurtegia bateategi bihurtu eben, arku mitraleko pasabidea edegita¹⁰AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Kontuak, inbentarioak eta bisitak, 1738-1905, 2999/001-00 katalogo-zk.; Hainbat paper, 3002/000-02 katalogo-zk.: Hainbat paper, 3001/000-03 katalogo-zk. CONDE FUENTE, 1997, 225. or..

Amaitzeko, 1986-1987an, lanak egin ebezan tenplua prest jarteko, eta, zoritxarrez, nabeko egurrezko gangea desmuntau eben.

Hain zuzen, estaldute-sistemea da Olarteko San Bartolomek daukan gauzarik interesgarriena. Bizkaian ez da harritzekoa egurrezko gangak ipintea, baina fajoi kurbauez sendotutako kanoiaren aukerea, antza, Orozkon baino ez dago, Zaloan eta Goikourian be agertzen da-ta. Soluzino kultuen transkripzino herrikoi bitxitzat hartu behar da¹¹SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, passim..

5. AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Hainbat paper, 3002/000-03 katalogo-zk.

9. Ibid.

10. AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Kontuak, inbentarioak eta bisitak, 1738-1905, 2999/001-00 katalogo-zk.; Hainbat paper, 3002/000-02 katalogo-zk.: Hainbat paper, 3001/000-03 katalogo-zk.

Eskulturea

Olartetarren arkosolioan, Piedadearen moltsoa [41] (98 x 106 x 24). Egur polikromaua. Konposizino asaldatua dauka, nabarmena bai oihaletan bai personaien pose eta keinuetan. Mariak altzoan hartzen dau Kristo, Kurutzetik jatsi ostean, eta hareekaz batera Madalena eta San Joan ageri dira. Dana oso plastikoa, xehetasunenganako gustuaz eta polikromia kartsuaz. Obra errenazentistea, Bilboko beaugrantarren tailerretik aterea –ziurrenik Juan de Beaugranten eskutik– 1554 eta 1559 bitartean. Alboko erretaula baten egon zan sartuta, Kurutzea irudikatzen eban margotutako atzealde baten aurrean¹⁵AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Hainbat paper, 65 or. LIZARRALDE, 1934, 120. or. YBARRA y BERGÉ, 546. or. BARRIO LOZA, 1984, 103-104 or..

Burualdean, Kristo kurutziltzatua [42] (53 x 42 x 12). Egur polikromaua. Anatomia sendoa eta keinu barneratua ditu, eta ikusgarriena perizomea da, bira zabaletan harrotzen eta tolesten dana. Erromanistea, XVI. mendearen amaierakoa.

Buruhorman be, San Bartolome [43] (118 x 45 x 34). Egur polikromaua. Arpegi adierazkorreko irudia da, bizar motz eta ule kizkurrez inguratuta, eta anatomia biribila dauka. Ezaugarri horreek XVI. mendearen azken hereneko erromanismokoak dira. 1564an muntautako erretaula desagertuaren parte izan zan, eta leitekena da 1596an Gasteizera polikrometako eroan eben piezea izatea, 1829-1830ean Ruigómez eta Casanuevak barriztau ebena¹⁶AHEB-BEHA, Olarteko San Bartolome Apostolua parrokia – Orozko, Kontuak eta bisitak, 1590-1666, 2998/005-00 katalogo-zk.; Kontuak..., 1738-1905, 2999/001-00 katalogo-zk..

Buruhormearen hegoaldeko nitxoan, Santa Ageda [44] (85 x 33 x 21). Egur polikromaua. Irudi liraina eta ondo osotua, arpegi nasaia eta oihal oparoak daukazana. Erromanistea, XVI. mendearen amaierakoa. Hau be erretaulan egoan, eta 1829-1830ean haren polikromia “barriztau” eben, desagertuta dagoan Santa Luziaren irudi bategaz batera¹⁷Ibid., Kontuak…, 1738-1905, 2999/001-00 katalogo-zk..

Parean, Sortzez Garbia [45] (97 x 57 x 37). Egur polikromaua. Otoitz egiteko jarreran dago, erdialdean batutako eskuakaz simetria lortu guran. Adatsa sorbalden gainera jausten da, aurrerantz, eta mantu zabal bategaz dago estalduta, zeina behean hausten dan kartoi-itxurako tolesturetan. Irudiak zintzo beteten dau Gregorio Fernándezek ezarritako eredua. Barrokoa da, XVII. mendearen bigarren herenekoa, baina polikromia, pintzel-punteagaz egindako loraz egina, XVIII. mendekoa da.

Pieza apal honek behar ez eban lekua bete eban 1987ra arte erretaula nagusiaren barruan: titularraren nitxoa.

Sakristian, Kristo kurutziltzatua [46] (66 x 52 x 15; kurutzea 103 x 64 x 18). Egur polikromaua. Anatomia aldetik zaintsua da, sabelalde nabarmenekoa, eta begirada goratua dauka, keinu galduagaz. Bere burua estalduten dau, mobidu antzean dagozan oihal bigunezko eta sokeagaz lotutako perizomeagaz. XVIII. mendearen erdialdeko obra barrokoa izango da.

Metalezko gauzak

Lau argimutil[49] (47,5 x 14,7). Brontzea. Korapilo kubikokoak. Neoklasikoak, XIX. mendearen erdialdekoak.

Parrokiako kurutzea [50] (73 x 42,5 x 10). Letoia. Zilindro-formako besoak eta korapiloa ditu, izpi zuzenen distiragaz. Neoklasikoa inertziaz, XIX. mendearen erdialdekoa.

Hegoaldeko ateko burdineria [51] eta sartaldeko atekoa [52]. Burdina forjaua. Barrokoa, XVII. mendearen erdialdekoa.

Kanpaia [53]. Brontzea. Dunbaduna. Golgotako kurutze batez apainduta dago, eta idazkunak ditu sorbaldetan eta isurkian. Idazkunen zati batzuk irakurri leitekez: goian, HIZO ESTA CANPANA EN LAVRO DE NUE[VO]… PATRON SAN BARTOLOME AÑO; eta behean, SIENDO PATRONOS DON [PEDRO DE] OLARTE I DOÑA VIZENTA DE SANTISTEBAN (1766an ezkonduak).

Kurutze-haize-orratza [54]. Landutako burdina. Zitori hori formako besoak ditu bihotz-formako sigi-saga perfilaz. Lema, zulo-brodatuzko adatsa da. XVIII. gizaldikoa.

Eleizbarrutiko gordailuan gordetako elementuak (urre-zidargintza)

Kalizea [58] (26 x ø14,5 x ø8). Zilar urretua. Oin poligonalekoa da, eta balaustre-formako eskulekua eta hainbat elementu trokelau dituan korapiloa dauka, eta kopa itxia moldura trokelauagaz azpikopatik banatzeko. Puntzoia dauka oinaldeko erlatxean, Jose Basozabal (BSL) zilargile bilbotarrarena. Neoklasiko, XVIII. mendearen amaierakoa.

Patenea dauka, haregaz bat egiten dauena (ø13), eta egurrezko kutxatilea mantenidu dau.

Kalizea [59] (25 x ø13,5 x ø8). Zilarra bere kolorean. Oin biribila, toruan grabatutako girlandeagaz, balaustre-formako eskulekua, laua. Kopan bereizte-erlatxa dauka, eta oinaldearen ertzean idazkun hau: DE LA ERMITA DE SAN SEBASTIAN DE OROZCO. Bilboko markak eta Estanislao Armona zilargile bilbotarrarenak (ARMONA) eta Manuel Loizaga kontrastearenak (LOIZAGA) ditu. Neoklasikoa, XIX. mende hasierakoa.

Idazkunean irakurri daitekenez, Egirrigartuko San Sebastian ermitatik ekarritakoa da.

Patena bategaz batera dago (ø13), baina ez dago argi txorta berekoak ete diran.

Kalizea [60] (23,2 x ø14 x ø7,5). Zilar urretua. Aurrekoaren oso antzekoa da: oin biribil laua dauka, balaustre-formako eskulekua eta kopea moldura bidez banatua azpikopan. Oinaren erlatxean Gasteiz hiriko markea, eta Estanislao Armona (ARMONA) eta Apolinar del Campo (CAMPO) zilargileenak eta Anselmo del Prior (ANSELMO) kontrastearenak ditu. Neoklasikoa, XIX. mende hasierakoa.

Patena bategaz batera dago (ø13), baina ez dago argi txorta berekoak ete diran, eta narruzko kutxatila be badauka.

Kopoia [61] (21,5 x ø10 x ø10,4). Zilarra bere kolorean. Laua, oin biribil molduraua dauka, balaustre-formako eskulekua eta estalgidun kutxa hemiesferikoa, zeinak oinaren diseinua bera daukan, kurutze barri bategaz erremataua. Ez dauka puntzoirik, eta baleiteke Bilboko lantegi batekoa izatea. Barrokoa, XVIII. mendearen azken laurdenekoa¹⁹CILLA LÓPEZ, 2022, 1. libk., 374. or.; 2. libk., 686. zk..

San Bartolome eta San Sebastianen erlikia-ontzia [62] (15,6 x ø5 x 5,7). Zilarra bere kolorean. Erakustegi-motakoa, perla-txirikordaz apaindutako oin biribilekoa, eta obalo-itxurako erakustegia girlanda neoklasikoagaz, filigranaz markoztatutako erlikietarako idi-begi bi dituana. Neoklasikoa, XIX. mendearen lehenengo herenekoa.