SAN MARTIN GOTZAINAREN ELEIZA

Eleizea nabe bakarreko oinplanokoa da [2], eta estalkiko zertxek lau zatitan banatzen dabe, alboetako hormetan horreei eusten deutsien zutoinek hiru segmentu baino ez markau arren; burualde bat gehitu jako, zabalera berekoa [3] [4].

Planoa honako honeek osotzen dabe: presbiterioari atxikitako sakristiak, hegoaldeko torreak eta eleizpeak. Eleizpeak torrea dauka hegoaldetik, eta sartaldetik luzatzen da; behinola iparraldetik hedatzen zan [5].

Malda handi baten gainean kokatuta dagoanez, tenpluak oinarri nibelatzaile indartsu bat behar izan dau. Hego-sortaldean harmaila bat dago, goiko aldera heltzeko.

Harlangatx irregularrez eginda dago, eta eskantzuak eta baoetako azpadurak harlanduzkoak dira. Garai baten zarpiatuta egon zan osorik [6], baina, gaur egun, 1999. eta 2000. urteetako barritze-lanen ostean, barrualdea eta kanpoaldea [7] agerian dagoz.

Iparraldeko horman lau angeluko horma-hobi bi [8] dagoz, ertzak beheratuta, ateak egokitzeko. Bata burualdearen parean dago, eta bestea koruaren azpian.

Zoladurea egurrezkoa da. Burualdean harmaila bi daukaz.

Estalkiaren euskarria hormak eurak eta horreetan sartutako hiru zutoin pare dira. Pilastra horreek [9] zenbait hozka eta zulo daukiez, jabaloietarako eta bestelako bermakuntza-piezetarako, baina gaur egun ez daukie erabilgarritasunik (horma-hobi bat barne, altuera harrigarrian kokatutako atetila baterako edo). Horrek adierazoten dau egiturea aldatu egin dala denporan zehar, eta hainbat erabilera eukezan piezak berrerabili dirala. Horreetako baten –hegoaldeko lehenengoan–, geroago koruan ikusiko doguzanakaz erlazionau leitekezan tailla galduek [10] emoten deutsie errematea mentsuleari. Alde bereko bigarrenak be mentsula landua dauka, sinpleagoa.

Gainean, estalkia [11]  musturretan lau isurkiko estalkiak daukazan goihabe-egitura bat da; perimetro osoa zehartzen daben habe etxunetan zurkaizten da, eta lau zertxak sendotzen dabe. Horreetako hiru deskribidutako zutoinen gainean dagoz; laugarrena, barriz, zuzenean hormetan sartzen diran mentsula lauen gainean. Angeluetan, enbor batzuk habe etxunak tenkatzen dabez.

Egiturearen pieza batzuek zuloak daukiez, eta ez datoz bat gaur egungo erabilereagaz, aldaketen erakusgarri dira-ta, lehen esan dogun moduan.

Kanpoaldean, teilatua [12], lau isurialdekoa, goihabe jarraituagaz.

Argia hiru leihoren bidez banatzen da. Kokapen bardina daukie, teilatuaren mailatik hurbil, baita molduraua be, konkabo-konbexua, bai barrualdean, bai kanpoaldean [13]. Hegoaldean bi dagoz, erdi-puntukoak, eta beste bat oinaldean beheratuta [14] –gaur egun kanpoaldetik itsututa–.

Seguruenik, leiho honeek, batzuk behintzat, aurreko beste batzuen ondorengo izan leikez, baina gaur egun dagozan lez, 1904an tenpluan egin ziran eta aurrerago aitatuko doguzan barriztatze-lanen emaitza emoten dabe.

Beste leiho txiki bat dago, dintelaua, oinaldean hori be, orain dala gitxi egina.

Eleizeak sarbide bi daukaz, biak tipologia berekoak, errenazentistak, ertz biziko erdi-puntuko arkuak daukiezanak, oinaldekoa zazpi dobelakoa [15], eta hegoaldekoa, estuagoa, bostekoa [16]. Biek kanoi eskartzanoak daukiez, laprandureagaz, baita urbedeinkatu-ontziak be, oso higatua sartaldekoa, eta bestea [17] hemiesferikoa, arraba-frisoz, perlaz eta abarrez apaindua.

Koruak [18] eleizearen atzeko zatia hartzen dau. Egurrezko mentsula batzuek laguntzen dabe floroiakaz eta habe-buruakaz apaindutako habe frontal bikotxari eusteko. Habe horrek, era berean, klaustro-eskilaran be dagozan erdi-puntuko arkuz osotutako balaustrada bati eusten deutso. Obra eklektikoa da, 1904koa, baina aurreko koru batekoak diran aitatutako habe-buruak berraprobetxau ditu [19], XVI. mendeko arotzeria popularraren lan bereizgarriakaz: mailakatzeak, maklak, motibo geometrikoak eta abstraktuak…

Sakristia bat egon zan iparraldean, orain desagertua, eta bertara ailegetako pasabide bat egoan [20], gaur egun lehenengo tartetik hormatua. Gaur egungoak [21] burualdearen atzetik luzatzen dau eleizearen luzetarako dimentsinoa, baina apur bat estuagoa da (XX. mendearen amaieran, zabaldu egiten dauen zati bat gehitu jakon). Interes berezirik bako gelea da, solairu bikoa: sabai aizuneko estalkia dauka, eta goian zurezko eskilara bat daukan kamara bat, zeina eleizako teilatuaren mailara heltzen dan. Sortaldeko leiho dintelauetatik sartzen da argia, eta eleizatik dauka sarbidea erretaula bien artean edegitako ate dintelauaren bidez –beste sarrera simetriko bat balitz lez–.

Torrea [22]  eleizeari atxikita dago hegoaldean, oinaldeko hormaren lerroan. Oinplano errektangularrekoa da, eta erlatx modura errepiketan dan plakazko inposteagaz banatutako hiru multzotan dago egituratuta. Hegoaldeko aldapa malkartsurantz, hormea loditu egiten da, eta horma-bular baxu bi dagoz, ezpondan errematauta. Beheko maileak eleizperako bide-zorra dauka [23], erdi-puntuko arku sendo biren bidez, nahi-ta, ohikoa danez, eleizarako sarbiderik ez euki. Erdiko moltsoan leiho dintelau txiker bat dago –erdi-puntukoa barrualdera–. Goikoak, kanpantorreak, erdi-puntuko hiru bao daukaz –laugarren bat falta da iparraldean–, plakazko inposta barrien gainean. Lau isurkiko teilatua dauka, kurutze haize-orratz garaikidea barruan dala.

Korutik sartzen da torrera, arku beheratuko atetik [24].

Eleizpeak eleizearen perimetro osoa inguratzen eban, burualdea izan ezik, baina 1999. eta 2000. urteetan egindako barriztatze baten iparraldeko aldea kendu zan.

Teilape bat da, eta harburutan zurkaiztuta dago horman. Kanpoaldean, hormatxoak banku luzea dauka, eta gainean zutoinak. Iparraldean mentsulak baino ez dira geratzen.

Atari-aterpe honek errekarrizko enkatxoa dauka oraindokarren, oinarrizko marrazki geometrikoak eta lau edo zortzi erradioko zirkunferentziak osotuz. Oinaldeko atearen aurrean, zoruan, 1904 irakurri daiteke [25], hain zuzen be, aitatu dogunez, tenpluan egin zan barriztatze handiaren urtea.

Zolloko San Martingoa 1518an sortutako parrokia bat da. Ordura arte, Arrankudiagako Andra Mariaren jurisdikzinoaren mende egon zan lurralde hori. Parrokiaren indibidualizazinoaren aurka agertu zan Martin Ruiz de Abendaño patroia, nahi-ta, auziaren ostean, erabagi zan hak parrokia-barrutiaren hamarrenak kobretan eta abadea izentetan jarraitzea –hau da, de facto patronazgoari eustea²Ibid.-.

Handik gitxira, komunidadeak tenplua barritzeari ekin eutsan. 1540-1550eko hamarkadakoa da, sarbideak eta koruko habe-buruak kontuan hartu ezkero³SANTANA EZKERRA eta BARRIO LOZA, 1996, passim.. Emoitza eleiza xume bat izan zan, asmo handirik bakoa, baina duina.

Ez dago dokumentazinorik, ez garai honi dagokionez, ezta tenpluari kanpotik zein barrutik 1900. urte inguruan egin jakon erabarritze osoari dagokionez be – besteak beste, sakristia egin zanean, leihoak jarri edo handitu egin ziran, korua berregin, eleizpean enkatxoa ipini eta altzariak barritu– ezta torrearen obreari buruz be, zeina XVII. mende erdi-amaierako tipologiakoa dan, nahi-ta, beraren izaera herrikoi eta pragmatikoa ikusita, leitekena dan apur bat beranduagokoa izatea, XVIII. mendekoa.

Eraikina 1999. eta 2000. urteetan birgaitu zan.

2. Ibid.